انواع روایی چیست؟

همه ما می‌دانیم که ابزار پژوهشی اهمیت زیادی در صحت نتایج یک تحقیق دارد. اما آیا هر ابزار تحقیقی دارای اعتبار است و می‌توان به نتایج آن اطمینان کرد؟ در این مقاله سعی بر آن است که به این سؤال پاسخ داده شود که روایی یا اعتبار چیست و یک ابزار تحقیق از چه جهاتی باید دارای روایی باشد.

منظور از روایی این است که سؤالات درج شده در ابزار گردآوری اطلاعات (پرسش‌نامه) دقیقاً متغیرها و موضوع موردنظر پژوهش را بسنجد. یعنی، محتوای ابزار یا سؤالات به‌گونه‌ای باشد که مفاهیم غیرمرتبط با موضوع پژوهش را شامل نشود و از طرفی داده‌هایی که متغیر موردنظر ما را می‌سنجند در محتوای ابزار حذف نشده باشند؛ بنابراین اگر گویه‌ها و نوع سؤالات به‌ کار رفته در ابزار پژوهشی نتوانند اطلاعات موردنیاز در مورد متغیرها و صفات موضوع مورد مطالعه را پوشش دهند، روایی نخواهند داشت. (حافظ‌نیا, 1396)

اهمیت روایی ازاین‌جهت است که استفاده از ابزارهای ناروا باعث جمع‌آوری اطلاعاتی می‌شوند که مرتبط با موضوع موردمطالعه نیستند؛ بنابراین نظم و انضباط مراحل تحقیق و به دنبال آن فرایند تجزیه‌ و تحلیل و تفسیر داده‌ها با مشکل مواجه می‌شود. همچنین باعث به هدررفتن نیرو، امکانات و منابع مالی می‌شود و در آخر هم نتیجه‌گیری درستی حاصل نمی‌شود.(حافظ‌نیا, 1396)

از این‌ رو پایین بودن میزان روایی ابزار پژوهش سبب اندازه‌گیری نامناسبی می‌شود که می‌تواند از ارزش پژوهش علمی بکاهد. به همین خاطر، روایی ابزارهای اندازه‌گیری که خود پژوهشگر ساخته است و ابزارهایی که در فرهنگ‌ها و زبان‌های دیگر معتبر هستند لازم است که طی فرایند روان‌سنجی ارزیابی شوند. (شبانکاره & حمیدی, 1398)

• 1. روایی محتوا: در این نوع روایی که پیش‌نیاز انواع روایی‌ها و نخستین نوع روایی است، افراد متخصص در زمینه پژوهش مربوطه، اجزای تشکیل‌ دهنده ابزار اندازه‌گیری را بررسی می‌کنند. به این صورت که سؤالات یا محتوای آزمون را مورد بررسی قرار می‌دهند تا اطمینان یابند که آیا سؤالات طرح شده در آزمون معرف سازه‌ای هستند که ادعا می‌شود آزمون آن را می‌سنجد. در واقع در روایی محتوا هدف این است که مهم‌ترین و مناسب‌ترین محتوا انتخاب شود. (شبانکاره & حمیدی, 1398)

به‌ عنوان‌ مثال آیا محتوای آزمونی که شخصیت را می‌سنجد به‌گونه‌ای طراحی شده است که واقعاً مؤلفه‌های شخصیت را بسنجد. به‌عبارت‌دیگر، ما زمانی می‌توانیم بگوییم آزمون از اعتبار محتوا برخوردار است که سؤالات آن بتواند تمام حیطه‌ها و مؤلفه‌هایی که آزمون برای سنجش و اندازه‌گیری آن ساخته شده است را بسنجد.(دلاور & زهراکار, 1396)

• روایی صوری: روایی صوری به قضاوت ذهنی افراد غیرمتخصص در مورد ساختار ابزار پژوهش اشاره می‌کند و به پژوهشگر این امکان را می‌دهد که بداند پاسخ‌دهندگان سؤالات موجود در ابزار را چگونه تفسیر می‌کنند. روایی صوری به دنبال پاسخ این سؤال است که آیا ابزار طراحی شده به نظر ظاهری مرتبط باهدف پژوهش است و آیا افراد غیرمتخصص همان برداشتی را از سؤالات ابزار دارند که پژوهشگر انتظار دارد. (شبانکاره & حمیدی, 1398)

این مرحله از ارزیابی بر روی گروه هدف و با استفاده از دو روش کمی و کیفی انجام می‌شود. در روش کمی گویه‌های پرسش‌نامه را در قالب یک جدول با مقیاس لیکرت پنج‌درجه‌ای شامل: کاملاً مهم است (امتیاز ۵) تا اصلاً مهم نیست (امتیاز ۱) طراحی می‌کنیم و در اختیار گروه هدف قرار می‌دهیم تا در مورد میزان مهم بودن هر گویه نظراتشان را بیان کنند. سپس برای محاسبه این روش ابتدا نسبت افرادی که گزینه‌های (۴) و (۵) را انتخاب کرده‌اند مشخص می‌کنیم (فراوانی). سپس مجموع نمراتی که به هر گویه اختصاص‌داده‌شده است به طور جداگانه محاسبه و میانگین نمرات هر گویه تعیین می‌شود (اهمیت). سپس با استفاده از فرمول زیر مقدار تأثیر هر گویه را محاسبه می‌کنیم و اگر مقدار شاخص برای گویه‌ها از ۵/۱ بیشتر بود، آن گویه از نظر گروه هدف مناسب می‌باشد؛ بنابراین، در مراحل بعدی فرایند روان‌سنجی حفظ می‌شود در غیر این صورت حذف خواهد شد.(وکیلی & جهانگیری, 1396)

فرمول:

اهمیت × درصد فراوانی= نمره تأثیر آیتم

در مرحله ارزیابی به روش کیفی ابتدا تعداد حداقل ۱۰ نمونه از اعضای گروه هدف که ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مشابهی با جمعیت هدف اصلی داشته باشند انتخاب می‌شوند. سپس از آن ها خواسته می‌شود تا عبارت‌ها و سؤالاتی که به نظرشان نامناسب، مبهم و دارای اصطلاحات تخصصی هستند که باعث برداشت و تفسیر اشتباه می‌شوند را مشخص کنند.(وکیلی & جهانگیری, 1396)

نسبت روایی محتوا (CVR): این شاخص در سال ۱۹۷۵ توسط Lawshe  طراحی شد و هدف آن انتخاب مناسب‌ترین و مهم‌ترین محتوا بر اساس نظر متخصصین است. در این روش گویه‌های ابزار در قالب یک جدول طراحی می‌شوند و به‌صورت جداگانه در اختیار متخصصین قرار داده می‌شود. برای هر گویه یکی از سه طیف “۱. گویه ضروری است ۲. مفید است اما ضروری نیست و ۳. ضرورتی ندارد ” در نظر گرفته شده و متخصصین باید نظرات خودشان را دربارة تک‌تک گویه‌ها در جدول ثبت کنند. سپس با استفاده از فرمولی نسبت روایی محتوا محاسبه می‌شود و مقدار عدد هر گویه با مقادیری که در جدول لاوشه ارائه شده و متناسب با تعداد اعضای متخصصین مقایسه و ارزیابی می‌شود. اگر عدد نسبت روایی به‌دست‌آمده با مقدار ارائه شده در جدول لاوشه مساوی و یا بیشتر بود، آن گویه حفظ می‌شود، در غیر این صورت، حذف خواهد شد. (وکیلی & جهانگیری, 1396)

شاخص روایی محتوا CVI: در نسبت روایی محتوا ما اطلاعات مرتبط با روایی گویه‌ها را به‌صورت جداگانه در اختیار داریم اما اگر بخواهیم روایی محتوایی کل ابزار را به دست آوریم، باید شاخص روایی محتوا را محاسبه کنیم. در واقع در شاخص روایی محتوا می‌خواهیم اطمینان یابیم که آیا گویه‌های ابزار به بهترین نحو جهت اندازه‌گیری محتوا طرحی شده‌اند یا خیر. بدین ترتیب، گویه‌های ابزار در قالب یک جدول طراحی می‌شوند و در اختیار متخصصین قرار می‌گیرند و آن ها باید نظرات خود را در مورد سه ویژگی مرتبط بودن، سادگی و روان بودن و شفافیت و وضوح تک‌تک گویه‌ها با استفاده از یک طیف لیکرتی چهاردرجه‌ای بیان کنند. سپس مقدار شاخص روایی محتوا برای هرکدام از سه ویژگی با استفاده از یک فرمول محاسبه می‌شود .(وکیلی & جهانگیری, 1396)

و در نهایت مقادیر محاسبه شده هرکدام از گویه‌ها محاسبه می‌شود و مقدار کل شاخص روایی محتوایی برای آن گویه به دست می‌آید. پس از آنکه مقدار شاخص روایی محتوایی تمامی گویه‌ها به دست آمد، پذیرش هرکدام آنها به این صورت است که ” گویه‌های دارای نمرات بالاتر از 0.79 مناسب ” ، ” گویه‌های دارای نمرات مابین 0.79- 0.70 نیازمند ارزیابی مجدد ” و ” گویه‌های دارای نمرات کمتر از 0.70 غیرقابل‌پذیرش ” می‌باشند.(وکیلی & جهانگیری, 1396)

در مرحله ارزیابی روایی محتوا به روش کیفی از متخصصین درخواست می‌شود تا نظرات و اصلاحات مورد نظرشان را از نظر: مفهوم و محتوای گویه‌ها، ترتیب گویه‌ها، رعایت دستور زبان فارسی، داشتن تناسب با ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی گروه هدف و ساختار کلی ابزار در مورد تک‌تک گویه‌ها به‌صورت کتبی ثبت نمایند.(وکیلی & جهانگیری, 1396)

• ۲. روایی معیار: روایی معیار که به آن روایی ملاکی هم گفته می‌شود، می‌خواهد مناسب بودن یک ابزار اندازه‌گیری نسبت به ابزارهای دیگر یا ابزارهای پیش‌بینی‌کننده را تعیین کند. این نوع روایی نسبت به دیگر روش‌های تعیین روایی می‌تواند شواهد کمی مناسب‌تری از میزان صحت ابزار در اختیار بگذارد. در روایی معیار میزان همبستگی بین نمرات حاصل از آزمون موردنظر با نمرات حاصل از یک آزمون دیگر، به‌عنوان ملاک و معیار سنجیده می‌شود. هر چه این همبستگی بالاتر باشد، ضریب روایی معیار نیز به همان نسبت بالاتر خواهد بود. (شبانکاره & حمیدی, 1398)

روایی معیار دو نوع است: روایی پیش‌بین و روایی هم‌زمان

روایی پیش‌بین: روایی پیش‌بین به این موضوع اشاره می‌کند که آزمون تا چه حد توانایی پیش‌بینی ملاک مربوط به موضوع مورد مطالعه را دارد. به بیان دیگر، روایی پیش‌بین می‌تواند از طریق آزمون مورد ارزیابی میزان صحت و دقت پیش‌بینی عملکرد آزمودنی در آینده را بیان کند. مثلاً آزمون پیشرفت تحصیلی در دوران دبیرستان تا چه اندازه می‌تواند عملکرد آزمودنی در دوران دانشجویی را پیش‌بینی کند.(دلاور & زهراکار, 1396)

• روایی هم‌زمان: در روایی هم‌زمان رابطة بین دو آزمون به‌صورت هم‌زمان تعیین می‌شود. (شبانکاره & حمیدی, 1398)

روایی هم‌زمان میزان ارتباط و همبستگی نمرات آزمون موردنظر را با نمرات آزمون‌های معتبر دیگر نشان می‌دهد. در این روش داده‌های حاصل از اندازه‌گیری دو آزمون هم‌زمان جمع‌آوری می‌شوند. (دلاور & زهراکار, 1396)

به‌عنوان‌مثال اگر فردی آزمونی برای اندازه‌گیری هوش ساخته است به‌صورت هم‌زمان آزمون خودش و یک آزمون پیشرفت تحصیلی را بر روی گروهی از دانش‌آموزان اجرا می‌کند.

سپس ضریب همبستگی بین دو آزمون را محاسبه می‌کند که ضریب همبستگی به‌دست‌آمده برآوردی از ضریب روایی هم‌زمان خواهد بود.(دلاور & زهراکار, 1396)

برای ارزیابی روایی معیار معمولاً از ضریب همبستگی استفاده می‌شود. به این معنا که همبستگی بین نمرات آزمون موردنظر و نمرات ملاکی که بعد از گذشت یک فاصله زمانی یا هم‌زمان اجرا می‌شود، محاسبه و ضریب روایی به دست می‌آید. ضریب همبستگی 0.70 برای روایی هم‌زمان مناسب است اما برای روایی پیش‌بین ضریب همبستگی 0.60 نیز مناسب است.(دلاور & زهراکار, 1396)

روایی سازه بیان می‌دارد که ابزار موردنظر تا چه میزان در عمل و در زمان اجرا اندازه‌گیری را درست انجام می‌دهد. روایی سازه از ارزشمندی بالایی برخوردار است اما روش سنجش آن مشکل است. این نوع روایی در طول چندین سال استفاده از ابزار، میزان مناسب بودن ابزار را به‌صورت کلی نشان می‌دهد.(شبانکاره & حمیدی, 1398)

در این روایی متغیر به‌ عنوان سازه در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین، فرض بر این است که روایی وقتی حاصل می‌شود که نتایج به‌ دست‌ آمده با سازه موردنظر هماهنگ باشند. برای بررسی روایی سازه پس از آنکه یک الگوی کلی از نتایج آزمون آماده شد، به بررسی این مورد می‌پردازیم که آیا تکالیف ذهنی واقعاً با سازه موردنظر هماهنگ است یا خیر. معمولاً یکسری فرضیه طراحی می‌شود که اگر همه آن‌ها تأیید شوند می‌توان ادعا کرد که آزمون از روایی سازه برخوردار است.(دلاور & زهراکار, 1396)

روایی همگرا: در این روش همبستگی بین نمرات آزمون موردنظر با نمرات حاصل از یک آزمون معتبر که همان سازه را می‌سنجد مورد محاسبه قرار می‌گیرد.(دلاور & زهراکار, 1396)

اگر همبستگی بین نمرات آزمون‌هایی که سازه‌های مشابهی را می‌سنجند بالا باشد، آزمون از روایی همگرا برخوردار است.(شبانکاره & حمیدی, 1398)

به‌عنوان‌مثال اگر یک آزمون افسردگی جدید و آزمون افسردگی بک را که آزمونی معتبر است را بر روی گروه مشخصی از افراد اجرا کنیم و همبستگی نمرات به‌دست‌آمده از این دو آزمون را محاسبه کنیم و همبستگی بالا باشد، نشان‌دهندة این است که آزمون جدید دارای روایی همگرا است.(دلاور & زهراکار, 1396)

روایی واگرا: در این روش همبستگی بین آزمون‌هایی که سازه‌های متفاوتی را می‌سنجند مورد محاسبه قرار می‌گیرد و اگر همبستگی پایین باشد می‌توان نتیجه گرفت آزمون از روایی واگرا برخوردار است.(شبانکاره & حمیدی, 1398)

به‌عنوان‌مثال اگر آزمون افسردگی جدیدی را با یک آزمون عزت‌نفس بر روی گروه مشخصی از افراد اجرا کنیم، سپس همبستگی نمرات به‌دست‌آمده از این دو آزمون را محاسبه کنیم و همبستگی پایین باشد، نشان‌دهندة آن است که آزمون دارای روایی واگرا است.(دلاور & زهراکار, 1396)

همان‌طور که در این متن خواندید، روایی دارای انواع مختلفی می‌باشد که وجود همه آنها و ارزیابی هرکدام دارای اهمیت است. از این‌ رو محققان به‌ منظور اطمینان یافتن از اعتبار ابزاری که ساخته‌اند ملزم به رعایت آن هستند. در حقیقت روایی ابزار یکی از گام‌های اولیه برای اطمینان از مناسب بودن ابزار پژوهش است که پس از ارزیابی آن می‌توان مراحل بعدی را آغاز کرد.

حافظ‌نیا, م. (1396). مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی (دوم ed.). تهران: سمت.

دلاور، ع., & زهرا کار، ک. (1396). سنجش و اندازه‌گیری در روان‌شناسی، مشاوره و علوم تربیتی (هفتم ed.). تهران: نشر ارسباران.

شبانکاره، خ., & حمیدی، ع. (1398). سنجش روایی در پژوهش‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی. پردازش و مدیریت اطلاعات (علوم و فناوری اطلاعات) , 34(3 #b00937), 1103-1124. Retrieved from https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=513246

وکیلی، م., & جهانگیری، ن. (1396). فرایند ارزیابی روایی و پایایی ابزارهای سنجش و اندازه‌گیری در تحقیقات آموزشی، رفتاری و علوم سلامت (با تاکید بر روایی محتوا). توسعه آموزش در علوم پزشکی، 10(28 #m00182), 106-117. Retrieved from https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=323516