طرح آزمایشی درون‌ گروهی چیست؟

تحقیق‌ها و پژوهش‌های علمی برای اجرایی‌شدن، نیازمند به طرح، نقشه و برنامه‌ریزی دقیقی هستند که بدون داشتن طرح، اجرای آنها ممکن نیست. در ادامه بخشی از آنها را بررسی خواهیم کرد.

طرح تحقیق سندی است که شامل مشخصات تحقیق، برنامه اجرایی و جزئیات فعالیت‌ها و امور مربوط به موضوع تحقیق می‌شود. طرح تحقیق مانند نقشه‌ای، چگونگی انجام تحقیق عملی را نمایش می‌دهد که نیازمند دقت و حوصله بسیاری است. طرح تحقیق موجب نجات محقق از سرگردانی، جلوگیری از کارهای تکراری و کاهش هزینه‌های اضافی می‌شود، همچنین به‌ دقت و اعتبار کار می‌افزاید(حافظ‌نیا, 1396).

این روش برای برقراری رابطه علت – معلولی میان دو یا چند متغیر به کار برده می‌شود و معمولاً از یک گروه به‌عنوان گروه گواه و یک گروه به‌عنوان گروه آزمایش استفاده می‌شود (سرمد, بازرگان, & حجازی, 1393).

در تحقیقات آزمایشی می‌توان متغیرهای مستقل را دست‌کاری کرد و سایر متغیرها به جز متغیر وابسته را ثابت نگه داشت و کنترل کرد. همچنین در این روش می‌توان تأثیر متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته را مشاهده نمود و از طریق گروه‌های آزمایش و گواه می‌توان تفاوت میان آزمودنی‌ها را کنترل کرد (سرمد et al., 1393).

1. انتساب تصادفی
2. همتا کردن تصادفی
3. انتخاب همگن
4. تحلیل کوواریانس
5. استفاده از آزمودنی‌ها به‌عنوان کنترل خود

(سرمد et al., 1393)

طرح‌های آزمایشی به دودسته بین گروهی و درون‌گروهی تقسیم می‌شود که این دو گروه خود به زیرشاخه‌های دیگر تجزیه می‌شوند (دلاور, زمستان 1393).

طرح‌های بین گروهی به سه‌شاخة: پیش آزمایشی، نیمه‌آزمایشی (شبه‌آزمایشی) و تمام آزمایشی (آزمایش حقیقی) تقسیم می‌شوند. طرح درون‌گروهی به طرح تک آزمودنی که شامل طرح‌های AB-ABA-ABAB و غیره است، تقسیم می‌شود (دلاور, زمستان 1393).

*بعضی منابع طرح تک آزمودنی را جزء طرح نیمه‌آزمایشی در نظر گرفته‌اند (دلاور, زمستان 1393).

• طرح شبه‌آزمایشی، حداقل کنترل را روی متغیرها اعمال می‌کند.
• طرح آزمایشی، حداکثر کنترل را روی متغیرها اعمال می‌کند.
• طرح نیمه‌آزمایشی، کنترل بیشتری نسبت به طرح شبه‌آزمایشی بر روی متغیرها اعمال می‌کند (دلاور, زمستان 1393).

در طرح‌های آزمایشی تک آزمودنی، پژوهشگر به بررسی تأثیر یک متغیر بر متغیر دیگر می‌پردازد و بررسی اثرهای متغیر بر یک یا چند شرکت‌کننده متمرکز است (اعظم & حمیدرضا حسن, 1397).

در این طرح‌ها ممکن است چندین آزمودنی مورد بررسی قرار گیرند اما داده‌ها برای هر آزمودنی مجزا تحلیل می‌شود (سرمد et al., 1393).

از این طرح‌ها معمولاً برای بررسی تأثیر عمل خاصی بر روی اصلاح رفتار یا ارزیابی یک درمان جدید در علوم رفتاری استفاده می‌شود. پس، از متغیر مستقل برای کاهش یا افزایش یک رفتار به‌عنوان مداخله استفاده می‌شود (اعظم & حمیدرضا حسن, 1397).

اگر شرایط محیطی اولیه را با A و تغییرات موردنظر در شرایط محیطی را با B نمایش دهیم، در این صورت طرح‌های متداول تک آزمودنی را به شرح زیر می‌توان نشان داد: AB-ABA-ABA (سرمد et al., 1393).

این طرح به ما اجازه بررسی موردی افراد به‌ صورت روزانه و هفتگی را می‌دهند. مهم‌ترین تهدید روایی درونی را از بین می‌برد، زیرا در این طرح تأثیر مداخله با توجه‌ به تغییرات نتایج مداخله به این مرحله قبل از شروع آزمایش (خط پایه) و مرحله اجرای مداخله اتفاق می‌افتد و شرکت‌کننده به‌عنوان گروه کنترل خود، در نظر گرفته می‌شود. می‌تواند پایداری اثرات مداخله را در هر فرد نشان دهد (اعظم & حمیدرضا حسن, 1397).

در این طرح ابتدا شرایط محیطی را به‌دقت اندازه‌گیری می‌کنیم و حالت اولیه شرایط محیطی (A) و رفتار آزمودنی را بررسی می‌کنیم، پس از آن عمل آزمایشی (B) اعمال می‌شود، در مرحله بعدی که “پیگیری” نام دارد، آزمودنی مجدداً اندازه‌گیری می‌شود. این طرح‌ها توانایی کنترل متغیرهای ناخواسته را ندارد و نتایج آن قابل تعمیم به سایر موقعیت‌ها و افراد نیست و برای مطالعه داده‌ها می‌توان از نمایش نموداری استفاده کرد (سرمد et al., 1393).

در این طرح همانند طرح قبل A نمایانگر مجموعه اندازه‌گیری‌های مربوط به حالت اولیه است و B اندازه‌گیری‌های حین اجرای عمل آزمایشی است (سرمد et al., 1393).

این طرح از ۳ مرحله تشکیل می‌شود: ۱- بررسی حالت اولیه ۲- اجرای عمل آزمایشی ۳- حذف عمل آزمایشی و تکرار حالت اولیه  (سرمد et al., 1393)

دو مرحله اول مانند طرح AB است اما تفاوت در این است که در این طرح پس از مرحله ۲ حالت اولیه شرایط محیطی تکرار می‌شود تا معلوم شود تا چه اندازه حذف متغیر مستقل (عمل آزمایشی) در بروز متغیر وابسته دخالت داشته است (سرمد et al., 1393).

این طرح تا مرحله سوم همانند طرح ABA عمل می‌کند اما در مرحله چهارم مجدداً عمل آزمایشی را تکرار می‌کنیم (سرمد et al., 1393).

در این طرح، چندین حالت اولیه در نظر گرفته می‌شود. در هر یک از حالت‌های اولیه یک فرد متفاوت یا شرایط محیطی متفاوت و یا رفتار متفاوت موردنظر قرار می‌گیرد. ابتدا حالت‌های اولیه این سه آزمودنی مشاهده می‌شود، پس از آن عمل آزمایشی دربارهٔ یکی از این آزمودنی‌ها به اجرا درمی‌آید ولی دو آزمودنی دیگر در همان شرایط طبیعی اولیه باقی می‌مانند. اگر متغیر مستقل در آزمودنی اول موجب تغییرات مطلوبی شد، آزمایش درباره آزمودنی ۲ اعمال می‌شود درحالی‌که آزمودنی ۳ در همان شرایط طبیعی باقی‌مانده است. چنان چه در این مورد هم تغییر مطلوبی ظاهر شد در مرحله بعد آزمودنی ۴ مورد عمل آزمایشی قرار می‌گیرد (سرمد et al., 1393).

در این پژوهش ما به بررسی طرح‌های تک آزمودنی پرداختیم و گفتیم که طرح‌های آزمایشی به طرح‌هایی گفته می‌شود که در آن ها امکان اعمال کنترل کامل نمونه‌گیری و جایگزینی آزمودنی‌ها در شرایط مختلف آزمایشی وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر؛ این طرح‌ها تمام منابعی که اعتبار درونی طرح‌های پژوهشی را به مخاطره می‌اندازد، کنترل می‌کنند. از آنجایی‌ که بالا بردن یک نوع اعتبار ممکن است موجب کاهش اعتبار دیگر شود. پژوهشگر باید بین این دو تعاملی برقرار سازد. در نهایت طرح‌های تحقیق آزمایشی از جمله طرح‌های پرکاربرد و معتبری هستند که در کشف روابط علت – معلولی ما را یاری می‌کنند.

اعظم, ن., & حمیدرضا حسن, آ. (1397). تحلیل داده ها در طرحهای آزمایشی تک آزمودنی. نشریه رویش روان شناسی, 7(12), 291-306.

حافظ‌نیا, م. (1396). مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی (دوم ed.). تهران: سمت.

دلاور, ع. (زمستان 1393). روش تحیق در روان شناسی و علوم تربیتی (چهارم ed.). تهران: نشر ویرایش.

سرمد, ز., بازرگان, ع., & حجازی, ا. (1393). روش های تحقیق در علوم رفتاری (سیزدهم ed.). تهران: آگه.