اختلال وحشت زدگی یا اختلال پنیک چیست؟

آیا تا به حال، براتون اتفاق افتاده که احساس ترس و دلشوره به طور ناگهانی به شما دست بده، به ­طوری که قلبتون تند بزنه، حالت تنگی نفس داشته باشید و از این بترسید که کنترل خودتون رو هر لحظه از دست بدید یا حتی احساس مرگ کنید؟!

در این مطلب، به بررسی اختلال پنیک خواهیم پرداخت که در ابتدا با ارائه یک مورد بالینی به شرح و توصیفی از اختلال پرداخته و سپس به ­ترتیب نیز به توصیف بالینی، نشانگان، سبب‌شناسی، پیش­‌آگاهی، شیوع، هم‌بودی، تشخیص افتراقی، معاینه وضعیت روانی و درمان نیز پرداخته خواهد شد.

مریم برای رفتن به خانه دوست خود تصمیم داشت تا از شیرینی فروشی محل که معمولا هم همیشه از آن جا کیک و شیرینی خریداری می­کند رفته و با تهیه شرینی پای سیب، دوستش را خوشحال کند. وقتی وارد شد و نگاه به ویترین شیرینی­‌ها انداخت ابتدا مردد بود بین پای سیب و تارت توت فرنگی کدام را انتخاب کند اما بعد کم کم متوجه شد که دیگر انتخاب هیچ یک مهم نیست! او به طور ناگهانی دچار تپش قلب عجیبی شد که ماه قبل هم برای او این حالات مشابه را به وجود آورده بود. هر ثانیه که می­گذشت تپش قلب او شدید­تر شده و حالات تنگی نفس، خفگی، سرگیجه و تهوع نیز اضافه شدند. به تدریج این وضعیت به قدری بدتر شد که احساس کرد زمان مرگ او فرا رسیده و در نهایت، وی مستاصلانه درخواست کمک از فروشنده را کرد. پس از این حادثه، مریم روز بعد به متخصص قلب و عروق مراجعه نمود و گمان کرد که این حالات او به خاطر نوعی مشکل قلبی است که مدام تکرار می­شود، اما پس از انجام آزمایشات و نظرات متخصص، متوجه شد او هیچ مشکل قلبی ندارد و بلکه همه چیز طبیعی است. سپس، هفته بعد نیز به هنگام پیاده روی در پارک، حملات مجددا برای او اتفاق افتادند، در نهایت به پیشنهاد پزشکش به روانشناس مراجعه کرد و متوجه شد به نوعی از اختلالات اضطرابی به­ نام پنیک دچار گشته است.

وحشت زدگی به عنوان تجربه اضطرابی شدید اتفاق می­افتد  و اکثر مردم حداقل برای یکبار هم به اینگونه حملات مبتلا شدند اما برای تفکیک دهی بهتر آن با اختلال وحشت زدگی، باید توجه نمود که در نوع اختلال، حملات به صورت دائم و غیر قابل انتظار اتفاق افتاده و تا یک ماه پس از آن نیز مجدد احتمال رخ دادن آن وجود دارد.(گنجی، 1393) این اختلال هم در حالت آرامش و هم در حالت اضطراب به سراغ فرد آمده و خود را نمایان می‌­سازد(انجمن روانپزشکی آمریکا، 2013، ترجمه فرزین رضاعی و همکاران، 1394). شروع حملات به طور معمول، ناگهانی است و به ­سرعت به اوج می‌­رسد؛ به ­گونه ای که احساس غیر واقعی بودن را به فرد منتقل، یا دیوانه شدن و مرگ را القا می‌­سازد. به­ طور ­کلی، مدت زمان این تجربه، نیم ساعت به طول انجامیده (موریسون، 1995، ترجمه شاملو، نیلوفری و جلالی، 1397) و در حدود 3 دقیقه در نقطه اوج شدت می‌­ماند و سپس فروکش می­‌نماید. حمله وحشت زدگی به دو نوع منتظره و غیر منتظره تقسیم می‌­شود. در نوع منتظره، وابسته به محرک بوده و فقط در مکان های خاص اتفاق می­افتد و خارج از این مکان ها نمایان نمی‌­شود؛ اما در نوع غیر منتظره، فرد از از زمان و مکان وقوع حمله اطلاعی نداشته و به صورت ناگهانی بر وی آشکار می‌­شود (فتحی آشتیانی و همکاران، 1398).

ملاک‌های تشخیصی اختلال وحشت‌زدگی یا پنیک در DSM-5 به شرح زیر است:

A. حداقل چهار مورد از موارد زیر به هنگام حملات پنیک بروز پیدا می‌­کنند:

1. تپش قلب
2. تعریق
3. لرزش یا احساس تکان خوردن
4. احساس تنگی نفس یا نرسیدن هوا
5. احساس خفگی
6. درد یا ناراحتی قفسه سینه
7. تهوع یا ناراحتی شکمی
8. احساس سرگیجه، منگی یا غش
9. احساس لرز یا گر گرفتگی
10. احساس پارستزی(خواب رفتگی یا سوزن سوزن شدگی)
11. گسست از واقعیت(احساس غیر واقعی بودن) یا گسست از خویشتن (احساس جدا شدن از خود)
12. ترس دیوانه شدن
13. ترس از مردن

B. حداقل یکی از حملات در عرض یکماه (یا بیشتر) از یکی یا هر دو مورد زیر اتفاق افتاده باشد:

1. داشتن نگرانی یا مشغولیت ذهنی مداوم درباره بروز حمله دیگر یا پیامد­های آن( مثلا دیوانه شدن یا مرگ).
2. تغییر آشکار ناسازگارانه رفتاری ناشی از حملات( مثلا برای جلوگیری و کنترل حملات بعدی دیگر به مکان قبلی نرفته یا فردی را با خود به همراه می‌­برد یا نرفتن به مکان­های نا آشنا).

C. اختلال ناشی از اثرات فیزیولوژیک یک ماده (دارو) یا بیماری طبی (بیماری قلبی ریوی یا پر کاری تیروئید) نیست.

D. اختلال توسط یک اختلال روان دیگر نیز بهتر توجیه نمی‌­شود، یعنی حملات ناشی از اختلالاتی چون اضطراب اجتماعی، هراس اختصاصی، PTSD، افکار وسواسی و یا اضطراب جدایی رخ نمی‌­دهد (DSM-5 ، ترجمه فرزین رضاعی، 1394).

 

از ویژگی‌های یک درمانگر حرفه‌ای این است که بر آسیب‌شناسی، اصول مصاحبه و درمان، تسلط کامل داشته باشد. از این رو برای آشنایی بیشتر به دوره‌ی ‌آموزشی اصول مصاحبه‌ی تشخیصی بر اساس DSM-V با تدریس دکتر افشین طیبی برگزار شده است، مراجعه کنید.

• عوامل زیست شناختی:

کژ تنظیمی دستگاه عصبی، محیطی و نیز مرکزی در ایجاد این اختلال نقش داشته و برخی از بیماران مبتلا به این اختلال، فعالیت بخش سمپاتیک دستگاه عصبی خود مختار با تکرار محرک کندتر منطبق شده و به محرک­‌های متوسط واکنش­های بسیار شدید نشان می­‌دهد. در تصویر برداری مغزی از این بیماران نشان داد که آسیب در قطعه گیجگاهی، به ویژه هیپوکامپ در بیماران این اختلال شایع است (روشن چسلی و همکاران، 1394).

• عوامل ژنتیکی:

سیستم آمیگدال و نواحی مرتبط با آن در این اختلال نقش داشته و خطر بروز در کودکانی که با والدین مبتلا به افسردگی، اضطراب و اختلال دو قطبی هستند نیز بیشتر است (روشن چسلی و همکاران، 1394).

• خلق و خو:

عواطف منفی یا روان‌رنجور‌خویی و باز بودن نسبت به تجارب منفی، حساسیت پذیری و مستعد اضطراب بودن از عوامل خطر برای ابتلا به این اختلال است (روشن چسلی و همکاران، 1394).

• عوامل محیطی:

سابقه کودک آزاری به صورت جسمی یا جنسی یا عوامل تنیدگی را قبل از بروز این حملات موثر بوده و همچنین سوگ، فقدان یا بیماری نزدیکان خانوادگی نیز خطر ابتلا را بالا می‌­برند (روشن چسلی و همکاران، 1394).

• عوامل شناختی-رفتاری:

بر حسب نظریات رفتاری، اضطراب نوعی پاسخ آموخته شده است که از طریق شرطی سازی آموخته می‌­شود. طبق نظریه شرطی سازی کلاسیک نیز در صورتی که محرک ناخوشایند مثل حملات با محرکی خنثی مانند خرید در فروشگاه همراه گردد، می­‌تواند به اجتناب از محرک خنثی منجر شود (روشن چسلی و همکاران، 1394).

اختلالات اضطرابی از شایع ترین اختلال­‌های روانشناختی در کل دنیا به‌­شمار می­رود. شدت نشانه‌­های اضطرابی در عملکرد بهنجار فردی، خانوادگی، تحصیلی، شغلی و اجتماعی خلل وارد می‌­سازد. از روی دیگر­، این اختلال با هزینه‌­های درمانی مستقیم و غیر مستقیم بر خانواده و دولت، فشار اقتصادی وارد نموده و لازم است با برنامه‌­های پیشگیرانه و درمان‌­های مناسب، عوامل خطر را برطرف، همچنین به بهزیستی روانشناختی جامعه کمک نمود. بیماران مبتلا به اختلال پنیک در صورتی که زودتر تحت درمان با برنامه­‌های درمانی مناسب قرار گیرند از مزمن شدن بیماری­شان پیشگیری کرده و پذیرش و تکمیل برنامه درمانی، طولانی‌­تر بودن برنامه درمان (مخصوصا درمان های مبتنی بر مواجهه)، مهارت­‌های ارتباطی و اجتماعی مناسب، حمایت­‌های اجتماعی خوب و در مواجهه کمتر با خشونت، عدم سوءمصرف مواد مخدر و عدم ابتلا به اختلال افسردگی و دیگر اختلالات همایند، می­توانند خطر ابتلا را کاهش داده و همچنین از عوامل موثر در بهبود باشند (فتحی آشتیانی و همکاران، 1398).

میانگین سنی بروز اختلال 20 تا 24 سالگی است و بروز آن در دوران کودکی و پس از 45 سالگی بسیار کم است. نرخ شیوع 12 ماهه اختلال در نوجوانان و بزرگسالان آمریکایی و چند کشور اروپایی به 2 تا 3 درصد است. به گزارش انجمن روانپزشکی آمریکا (2013)، شیوع اختلال در کودکان زیر 14 سال کمتر از 4/0 درصد است. از میان افرادی که این حملات را تجربه می­کنند، 7/4 درصد به اختلال وحشت زدگی مبتلا می­شوند (روشن چسلی و همکاران، 1394).

اختلال پنیک یا وحشت‌زدگی با اختلالات اضطرابی به خصوص اختلال آگورافوبیا، همبودی داشته و همچنین در افسردگی اساسی، اختلال دو قطبی و وابستگی به الکل نیز همراه است. در اختلالات طبی شامل مشکلات قلبی، پرکاری تیروئید، آسم و… نیز با این حملات همراه هستند (انجمن روانپزشکی آمریکا، 2013، ترجمه فرزین رضاعی و همکاران، 1394).

این اختلال با کلیه اختلالات اضطرابی و همچنین هرگونه اختلال اضطرابی ناشی از بیماری طبی یا مصرف مواد، دارو و اختلالات روان گسستگی می­بایست افتراق داده شود (روشن چسلی و همکاران، 1394).

ظاهر: وول خوردن، تکان دادن پاها، لرزش، بی­قراری، بهم مالیدن دست ها، غنچه کردن لب ها

رفتار: به سرعت صحبت کرده و بی قرار است.

تکلم: تکلم سریع، صدای بلند

عاطفه: مضطرب، نگران، نا آرام، عصبی، دلواپس، ترسیده، وحشت زده، مات و متحیر، بدگمان

فرآیند تفکر: جریان فکر که می­‌تواند منسجم در برابر بی ربط باشد.

محتوای فکر: اندیشه ها یا تصورات نامعمول یا خطرناک و در برگیرنده افکار خودکشی و دیگرکشی، افکار جنون آمیز مثل توهم و هذیان(این مورد نیازمند بررسی و ارزیابی دقیق بیمار است).

ارزیابی شناختی: سطح هوشیاری و یا بیداری(گوش به زنگ بودن)، توجه و تمرکز(دقیق و متمرکز)، حافظه، قضاوت و بصیرت (سه مورد آخر با پرسیدن سوالاتی به ترتیب چون، امروز چه تاریخی هست و چند شنبه است؟ بعد از این اتفاق چه اقداماتی انجام دادید؟ یا چرا فکر می­کنید دچار این مشکلات شده اید؟، ارزیابی دقیق تری انجام داد.

(انجمن روانپزشکی آمریکا، 2013، ترجمه فرزین رضاعی و همکاران، 1394).

برای درمان اختلال پنیک، دارو درمانی و درمان شناختی رفتاری بیشترین تاثیر را داشته که در دسته درمان­های دارویی، داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای، بنزودیازپین­‌ها در کنترل نشانه‌­ها موثرند. درمان­های روانی چون مواجهه درمانی یا درمان شناختی رفتاری اثر بلند مدت­‌تری نسبت به دارو درمانی داشته و بیشتر موثر واقع می‌­شوند (روشن چسلی و همکاران، 1394).

در شناخت درمانی به تغییر شیوه تفکر و استدلال فرد پرداخته شده تا به صورت واقع بینانه تری بیاندیشد و به جنبه های مثبت رویداد و اتفاقات محیط توجه نماید. همچنین تحریف های شناختی مانند فاجعه انگاری آموزش داده شده تا بتواند آن ها را شناسایی و به صورت بهتری به حل مشکل بپردازد. بیماران تشویق می­شوند به پیامد وقوع افکار فاجعه انگارانه خود بیاندیشند و هدف نهایی، توانمند سازی بیمار در به چالش کشیدن افکار منفی خود و کسب احساس کنترل بر موقعیت اضطراب‌­آور است (فتحی آشتیانی و همکاران، 1398).

در درمان های مبتنی بر مواجهه، فرد به موضوع ترس و اضطراب خود نزدیک شده و هر چه فرد بیشتر بتواند در موقعیت اضطراب آور بماند، عادت به آن نموده و ترس و اضطرراب او کاهش پیدا خواهد کرد. در این درمان فرد آموزش خواهد دید تا اظطرابش را کنترل و تسلط بیشتری بر آن پیدا نماید. مواجهه نیز به دو صورت واقعی یا تجسمی صورت می­پذیرد (فتحی آشتیانی و همکاران، 1398).

گنجی، مهدی. (1393). آسیب شناسی روانی. تهران: انتشارات ساوالان.

انجمن روانپزشکی آمریکا. (2013). چکیده ملاک های تشخیصی DSM-5. ترجمه رضاعی، فرزین؛ فخرایی، علی؛ فرمند، آتوسا؛ نیلوفری، علی؛ هاشمی آذر، ژانت؛ شاملو، فرهاد. (1394). تهران: انتشارات ارجمند.

موریسون، جیمز. (1995). DSM-5 به زبان ساده. ترجمه شاملو، فرهاد؛ نیلوفری، علی؛ جلالی، پیوند. (1397). تهران: انتشارات ارجمند.

روشن چسلی، رسول؛ عباسی، لیلی؛ حامدی، وجیهه؛ نرگسی، فریده؛ مصطفوی، سعیده؛ ایزدی، فاطمه؛ عابدی قلیچ قشلاقی، میلاد. (1394). آسیب شناسی روانی بر مبنای DSM-5. تهران: انتشارات ابن سینا.

فتحی آشتیانی، علی؛ الهی، طاهره؛ اسماعیلی نسب، مریم. (1398). آسیب شناسی روانی. تهران: انتشارات سمت.