اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه (ADHD) در کودکان، اختلالی پیچیده رشدی-عصبی مزمن و شایع در بین کودکان در سراسر جهان می‌باشد و اغلب تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. ADHD شامل مشکلاتی مداوم مثل مشکل در حفظ توجه، بیش‌فعالی و تکانش‌گری می‌شود. این اختلال می‌تواند بر روند تحصیل کودک، روابط و اعتماد به نفس او اثر بگذارد.
هرچند تشخیص زودهنگام اختلال در پیش‌آگهی اختلال تاثیرگذار است، با این وجود معمولا این اختلال در طول دوران اولیه تحصیلی تشخیص داده می‌شود چراکه رفتارهای بیش‌فعالی کودک تا قبل از دوران مدرسه معمولا به پرجنب و جوش بودن کودک ربط داده می‌شود و از مراجع به متخصص جهت بررسی امتناع می‌شود.
سبب‌شناسی علل اختلال بیش‌فعالی
علت دقیق اختلال بیش‌فعالی مانند سایر اختلالات روانشناختی به طور دقیق نامشخص است اما آن چیزی که واضح است نقش پررنگ ژنتیک و وراثت می‌باشد. تحقیقات نشان داده است که والدینی که مبتلا به ADHD هستند، احتمال بیشتری برای ابتلای فرزندان آنها به ADHD می‌باشد. همچنین پژوهشی‌هایی که همراه با اسکن مغزی کودکان بیش‌فعال بوده است، بیان می‌کن که بخش‌های از مغز ممکن است کوچکتر نسبت به سایر افراد باشد.
همچنین ممکن است تعادل نورنوتنسمیتورها بهم خورده باشد و با مشکل مواجه شده باشد.
ریسک فاکتورها
برخی عوامل می‌توانند نشان دهنده در معرض ریسک بالاتر بودن کودک برای ابتلا به بیش‌فعالی/نقص توجه باشند. این عوامل عبارتند از:
- بستگان نزدیک (والدین، برادر و یا خواهر) مبتلا به ADHD یا سایر اختلالات روانی
- قرار گرفتن مادر باردار یا نوزاد در معرض سموم محیطی مانند سرب
- مصرف مواد مخدر، الکل یا سیگار توسط مادر در دوران بارداری
- تولد زودرس
- آسیب‌مغزی در رحم، هنگام زایمان و پس از تولد
- صرع
علائم اختلال بیش‌فعالی – نقص توجه (ADHD)
این اختلال می‌تواند همراه یا بدون بیش فعالی باشد؛ یعنی صرفا همراه با نقص توجه (ADD) باشد که این حالت بیشتر در دختران است و بیش فعالی بیشتر پسران دیده می‌شود. این اختلال همراه با علائم زیر می‌باشد:
- به راحتی حواسشان پرت می‌شود و تغییر مداوم فعالیت یا وظیفه محوله
- مشکل در تداوم فعالیت و یا کارهای خسته‌کننده و وقت‌گیر
- فراموشی و از دست دادن وسایل شخصی
- عدم توجه به جزئیات، بی‌دقتی
- توجه کوتاه مدت
- عدم توانایی در بروز رفتار سازماندهی شده
- حرکت فیزیکی و تکلم بیش از حد، قطع مکالمات
کودکان مبتلا به ADHD بدون مولفه بیش فعالی ممکن است به نظر بی حوصله یا بی‌علاقه به فعالیت‌ها‌ی کلاس باشند. آنها ممکن است مستعد رویاپردازی یا فراموشی باشند، با سرعت آهسته کار کنند و به کارهای ناقص روی بیاورند. تکالیف، میزها و کمدهای آنها ممکن است نامرتب به نظر برسد. آنها ممکن است وسایل خود را در مدرسه و خانه گم کنند یا تکالیف مدرسه را اشتباه انجام دهند و در انجام تکالیف ناکام باشند. این مسئله می‌تواند باعث کسب نمرات ضعیف شود و معلم و والدین را ناامید کند.
کودکان مبتلا ممکن است قبل از اینکه عملی را انجام دهند، به آن فکر نکنند. ممکن است بیش از حد بلند صحبت کنند، خیلی بلند بخندند، یا عصبانی‌تر از آن چیزی باشند که شرایط لازم است. کودکان ممکن است نتوانند منتظر نوبت خود بمانند.
بیش‌فعالی/نقص‌توجه معمولا بعد از 6 سالگی تشخیص داده می‌شود. علائم معمولا در بین سن 6 الی 12 سالگی آشکارتر می‌شود.
درمان اختلال بیش‌فعالی
هیچ درمان قاطع و کاملی برای این اختلال وجود ندارد. اما به کمک دارودرمانی و مداخلات رفتاری می‌توان به فرد کمک کرد تا بهبود قابل توجهی در کارکرد خود داشته باشد.
دارودرمانی
داروها علائم را به طور کامل برطرف نمی‌کنند اما کمک می‌کنند تا فرد بتواند کارکرد مناسب خود را حفظ کند. برخی از داروها باید به طور روزانه مصرف شود و برخی صرفا در روزهای تحصیلی. ممکن است مصرف دارو برای مدتی متوقف شود تا کارکرد فرد بردون دارو ارزیابی شود.
برای کنترل علائم از داروهای محرک شامل آمفتامین و متیل‌فنیدات استفاده می‌شود. معروف‌ترین داروی این دسته ریتالین می‌باشد. این داروها ممکن است موثر واقع نشوند و یا عوارض جانبی زیادی به همراه داشته باشند. در این صورت از داروهای غیرمحرکی مانند آتوموکستین، کلونیداین، گوانفیسین، دگزامفتامین استفاده شود.
درمان‌های غیردارویی
درمان‌های دارویی مهم‌ترین و اصلی‌ترین رویکرد کنترل اختلال است با این حال متخصصان توصیه می‌کنند در کنار دارودرمانی، مداخلات رفتاری و آموزشی نیز انجام شود. از طریق رفتار درمانی، والدین راهبردهایی مانند تقویت مثبت را برای بهبود رفتارهای کودک می‌آموزند. کودکان مهارت‌های حل مسئله، ارتباط و حمایت از خود را یاد می‌گیرند. رفتار درمانی در صورت استفاده همراه با دارو مفیدتر از زمانی است که به تنهایی استفاده شود. در رفتار درمانی ممکن است برای تشویق کودک به انجام رفتاری خاص، پاداش داده شود.
همچنین به کودک مهارت‌های اجتماعی یاد داده می‌شود تا بتوانند ارتباط اجتماعی شکل دهد و آن را حفظ کند. به والدین نیز ممکن است برنامه‌های آموزشی ارائه شود تا بتوانند تعامل بهتری با کودکان داشته باشند و بتوانند رفتارهای کودک را مدیریت کنند، مهارت فرزندپروری نیز از دیگر مهارت‌هایی است که به والدین داده می‌شود.
بهترین نتایج درمانی زمانی حاصل می‌شود که از رویکرد تیمی با همکاری معلمان، والدین، درمانگران روانشناختی و پزشکان استفاده شود.
تشخیص اختلال بیش‌فعالی/ نقص توجه در کودکان تشخیص سختی محسوب می‌شود. سایر مشکلات و اختلالاتی که ممکن است با ADHD اشتباه گرفته شود و اشتباه تشخیص داده شود شامل اختلالات یادگیری و زبان، اختلالات خلقی و اضطرابی، صرع، ناتوانی‌های حسی شامل بینایی و شنوایی، اوتیسم، آسیب‌های مغزی و ناتوانی‌های ذهنی می‌باشد. برآورد می‌شود حدود 2 الی 7 درصد از کودکان (به طور میانگین 5%) مبتلا به این اختلال باشند. البته با این وجود تصور می‌شود که همچنان آمار ببشتر از این تعداد باشد چرا که در کودکان با سن بالاتر و دختران کمتر تشخیص داده می‌شود. ADHD می‌تواند زمینه‌ساز اختلالات روانی دیگر مانند افسردگی، اختلالات اضطرابی یا اختلال کنترل تکانه باشد.
منابع
mayoclinic.org
verywellmind.com
nhs.uk
cham.org
Sayal K, Prasad V, Daley D, Ford T, Coghill D. ADHD in children and young people: prevalence, care pathways, and service provision. Lancet Psychiatry. 2018 Feb;5(2):175-186. doi: 10.1016/S2215-0366(17)30167-0. Epub 2017 Oct 9. PMID: 29033005.