شاید دانستن این موضوع که خواب دارای مراحل مختلفی می‌باشد برای شما هم جالب باشد. هر فردی در طول یک خواب شبانه طبیعی، پنج مرحله مختلف از خواب را تجربه می‌کند که این مراحل چندین بار تکرار می‌شوند. پس برای شناخت بیشتر این مراحل با ما همراه باشید.

خواب بخش مهمی از زندگی انسان است و هر فردی به طور میانگین، یک‌سوم زندگی خود را در خواب می‌گذراند. محرومیت از خواب برای مدتی طولانی آثار جبران ناپذیری بر بدن می گذارد و در بعضی مواقع سبب مرگ موجودات می شود.

خواب حالتی قابل بازگشت است که در آن توانایی ارتباط با محیط محدود شده است. (توجه شود که بیهوشی به عنوان خواب در نظر گرفته نمی شود).

همه ما در طول زندگی روزمره‌مان خواب و بیداری را تجربه می‌کنیم. در طی یک خواب شبانه مرحله‌ای از خواب که با حرکات سریع چشم همراه است (REM) چندین بار تکرار می‌شود. در این مرحله امواج الکتریکی مغز شبیه حالت بیداری انسان است. مابقی زمان خواب را در مرحله‌ای به نام نان رم  (NREM) می گذارانیم. مغز ما در هر سه حالت بیداری، خواب NREM و خواب REM کنش‌های متفاوتی دارد و بدنمان نیز در هر یک از این مراحل دچار تغییراتی می‌شود.

در مرحله خواب  NREM حرکت بدن به حداقل می‌رسد و پتانسیل ماهیچه‌ها کم می‌شود. بدن می‌تواند خودش را حرکت دهد اما مغز به‌ ندرت چنین دستوری می‌دهد. با افزایش فعالیت دستگاه پاراسمپاتیک به‌عنوان بخشی از دستگاه عصبی خودمختار، ضربان قلب، آهنگ تنفس و فعالیت کلیه‌ها کاهش می‌یابد و جریان گوارش سرعت بیشتری می‌یابد. درجه حرارت بدن و میزان مصرف انرژی کمتر می‌شود. در این مرحله ظاهراً مغز در حالت استراحت است. همچنین، موج نمای الکتریکی موج‌های کوتاه با دامنه بلند را نمایش می‌دهد.

فعالیت مغز در مرحله  REM باعث شگفت‌زدگی محققان شده و احتمالاً به این دلیل است که خواب و رؤیا در این مرحله اتفاق می‌افتد. همچنین، در این مرحله موج نمای الکتریکی، امواج سریع با دامنه کوتاه را نشان می‌دهند (امواجی شبیه به زمان بیداری) و همین باعث می‌شود که تشخیص این مرحله از مرحله بیداری سخت شود.

میزان مصرف اکسیژن مغز حتی از زمانی که مغز سعی در حل یک مسئله ریاضی دارد بیشتر است. فلج خواب (بختک) به علت شل شدن عضلات در این مرحله تجربه می‌شود. بخش وسیعی از بدن در موقعیتی قرار دارد که نمی‌تواند حرکت کند و فقط ماهیچه‌های چشم و ماهیچه‌های ظریف گوش داخلی نسبتاً فعال هستند و چشم می‌تواند با پلک بسته حرکات سریع رفت و برگشتی از خود نشان دهد. در این مرحله مهار فیزیولوژیک به‌واسطه دستگاه سمپاتیک صورت می‌گیرد و آهنگ تنفس و ضربان قلب به‌صورت نامنظم بیشتر می‌شود.

بیشتر پژوهش گرانی که بر روی خواب و بیداری تحقیق کرده‌اند مراحل خواب و بیداری را این‌طور طبقه‌بندی کرده‌اند:

بیداری دو حالت کلی دارد:

۱.بیداری که با هوشیاری و چشمان باز همراه است که در این حالت، امواج مغزی با دامنه کم و فرکانس بالا وجود دارند.

۲. بیداری با چشمان بسته که در آن امواج آلفا دیده می‌شود.

کلایتمن و همکاران بر پایه آزمایش‌های بالینی نوزادان مراحل خواب را به دو مرحله (NREM) و (REM) تقسیم‌بندی کرده‌اند که خود مرحله NREM دارای ۴ مرحله می باشد که  مرحله ۱ سبک ترین آنها و مرحله ۴ عمیق ترین آنها را شامل می شود.

مراحل خواب NREM

مرحله اول:  امواج آلفا به‌تدریج از بین می‌روند و بعضی از آنها به‌صورت امواج تتا تغییر شکل پیدا می‌کنند و نمایان می‌شوند. فعالیت کلی مغز در سطح بالایی است اما رفته رفته کاهش پیدا می کند. این مرحله با حرکات چرخشی آهسته چشم همراه است.  خواب فرد در این مرحله بسیار سبک است و به آسانی بیدار می شود. این مرحله بسیار کوتاه است و فقط چند دقیقه زمان می برد.

مرحله دوم: امواج کوتاهی با فرکانس بین ۱۲ تا ۱۴ هرتز به نام امواج دوکی شکل نمایان می‌شوند. همچنین، امواج k که امواج نوک تیزی با فراوانی یک موج در دقیقه هستند مشاهده می‌شود. این مرحله تقریبا ۵ الی ۱۵ دقیقه طول می کشد و خواب اندکی عمیق تر می شود.

در مراحل بعدی، فعالیت مغز، ضربان قلب و آهنگ تنفس کمتر می‌شود و امواج به‌صورت آهسته با دامنه‌های بلند ظاهر می‌شوند.

مرحله سوم: امواج دلتا با دامنه بلند و فرکانس کمتر از ۴ هرتز نمایان می‌شوند. در این مرحله، چشم و بدن حرکتی ندارند.

مرحله چهارم: فراوانی امواج دلتا بیشتر می‌شود.خواب عمیق در این مرحله رخ می دهد.

مرحله سه و چهار به دلیل وجود امواج زیاد دلتا خواب آهسته موج نامیده می‌شوند و به‌طورکلی، به مراحل یک تا چهار که در آن حرکات سریع چشم در زیر پلک دیده نمی‌شود خواب NREM می‌گویند.

خواب REM

تقریباً ۹۰ دقیقه بعد از شروع خواب، امواج مغز به‌صورت ناگهانی نامنظم می‌شود، ولتاژ منحنی‌ها کاهش می‌یابد. در این مرحله حرکات سریع چشم در زیر پلک‌ها دیده می‌شود. همچنین کوتاه شدن امواج الکترومیوگرام نشان دهنده آن است که عضلات اسکلتی آرام و منبسط شده‌اند. این مرحله به دلیل وجود حرکات سریع چشم در زیر پلک REM نامیده می‌شود. (rapid eye movement). فرد در این مرحله به‌راحتی و با صداهای ضعیف و آهسته بیدار نمی‌شود مگر اینکه صدای آشنا و معنادار مهمی بشنود. (4) منبسط شدن کامل عضلات تنه، تنفس و ضربان قلب نامنطم، افزایش ترشحات اندام های تناسلی و خواب دیدن فعال از ویژگی های این مرحله است.

خواب REM از چند جهت سبک و از چند جهت عمیق است. امواج سریع، نامنظم و با ولتاژ پایین بیان‌کننده این است که فعالیت نورونی افزایش‌یافته است و خواب REM ازاین‌جهت سبک است. از طرفی عضلات وضعی در طول خواب REM  نسبت به مراحل دیگر ریلکس تر هستند و خواب REM   ازاین‌جهت عمیق است؛ بنابراین، بهتر است اصطلاحات خواب عمیق و خواب سبک را برای مرحله REM  به کار نبریم.

توالی مراحل خواب به این صورت است که افراد ابتدا وارد مرحله ۱ و سپس به ترتیب به مرحله ۲ ، ۳ و ۴ می‌روند اما صداهای بلند و مزاحمت‌ها می‌توانند این ترتیب را به هم بزنند. فرد خوابیده بعد از حدود یک ساعت خواب از مرحله ۴ وارد مرحله ۳ و ۲ می‌شود و بعد از آن به مرحله REM  می‌رود. این ترتیب تکرار می‌شود، به‌گونه‌ای که هر چرخه کامل حدوداً ۹۰ دقیقه طول می‌کشد. در ابتدای خواب شبانه مراحل ۳ و ۴ مدت‌زمان بیشتری طول می‌کشند اما هر چه به صبح نزدیک‌تر می‌شویم، مدت مرحله ۴ کمتر شده و مدت مرحله REM  بیشتر می‌شود. (3)

فواید خواب REM

دوره‌های خواب REM باعث تحکیم یادگیری و پاک‌سازی حافظه از اطلاعات بی‌فایده می‌شود. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند که محرومیت از خواب REM  در تبدیل حافظه کوتاه‌مدت به بلندمدت اختلال ایجاد می‌کند.

توالی مراحل خواب به این صورت است که افراد ابتدا وارد مرحله ۱ و سپس به ترتیب به مرحله ۲، ۳ و ۴ می‌روند اما صداهای بلند و مزاحمت‌ها می‌توانند این ترتیب را به هم بزنند. فرد خوابیده بعد از حدود یک ساعت خواب از مرحله ۴ وارد مرحله ۳ و ۲ می‌شود و بعد از آن به مرحله REM می‌رود. این ترتیب تکرار می‌شود، به‌گونه‌ای که هر چرخه کامل حدوداً ۹۰ دقیقه طول می‌کشد. در ابتدای خواب شبانه مراحل ۳ و ۴ مدت‌زمان بیشتری طول می‌کشند اما هر چه به صبح نزدیک‌تر می‌شویم، مدت مرحله ۴ کمتر شده و مدت مرحله REM  بیشتر می‌شود.

پژوهشگران دریافتند افرادی که از خواب REM بیدار می‌شوند ۸۰ الی ۹۰ درصد مواقع رؤیاهایی را به‌خاطر می‌آورند. البته افرادی که از خواب NREM بیدار می‌شوند نیز در برخی مواقع می‌توانند رؤیاهایی را گزارش دهند. به طور کلی اگر افراد در مرحله REM  بیدار شوند می توانند رویای خود را توصیف کنند در حالی که اگر در مرحله ای از خواب NREM بیدار شوند معمولا رویایی را به خاطر نمی آورند؛ جز تصاویری پیچیده و مبهم.

همچنین محتوای خواب و رؤیا در نیمه اول شب با نیمه دوم شب متفاوت است. محتوای رؤیا در نیمه اول شب اغلب جلوه واقعی دارد و معمولاً مرتبط با رویدادهای روزهای گذشته است‌. اما محتوای رؤیاها در نیمه دوم شب اغلب جلوه‌ای غیرواقعی و غیرعادی دارند که کمتر با رویدادهای زندگی روزانه مرتبط است.

همان‌طور که خواندید یک خواب شبانه معمولی پنج مرحله دارد که چهار مرحله از آن را خواب NREM و یک مرحله از آن را خواب REM شامل می‌شود. برخلاف برخی تصورات اشتباه خواب به معنای هدردادن عمر و تلف کردن وقت نیست بلکه یک خواب باکیفیت باعث بازسازی بدن، پاک‌سازی حافظه از اطلاعات بی‌فایده، تقویت سیستم ایمنی بدن و همچنین بهبود کارکرد بدن می‌شود و کمک می‌کند تا استرس و فشار کمتری را تجربه کنید.

1. ابراهیمی ف, میکائیلی م, ناظریان ه. طبقه بندی خودکار مراحل خواب با استفاده از شبکه های عصبی مصنوعی. چهاردهمین کنفرانس مهندسی پزشکی ایران1386.
2. خداپناهی م. روان شناسی فیزیولوژیک. سوم ed. تهران: سمت; 1399.
3. کالات ج. روان شناسی فیزیولوژیکی. نهم ed. تهران: نشر روان; 1394.
4. حائری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌روحانی س. فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز. تهران: سمت; 1399.