دستگاه عصبی خودمختار چیست؟

دستگاه عصبی خودمختار(ANS)، بخشی از دستگاه عصبی پیرامونی است که از سلول‌های عصبی به نام نورون تشکیل شده است که اطلاعاتی را از قلب، روده و اندام‌های دیگر دریافت می‌کند و دستوراتی به آن‌ها می‌فرستد. (کالات, 2016) دستگاه عصبی خودمختار را از این رو به این نام می‌خوانند که بسیاری از فعالیت‌های محوله خود مانند گردش خون و گوارش را خودکار یا خودگردان انجام می‌دهد؛ حتی در هنگام خواب یا بیهوشی. فعالیت این دستگاه، تحت نظارت دستگاه عصبی مرکزی به ویژه هیپوتالاموس قرار دارد. (لوتس, 2014)

دستگاه‌های عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک، دو قسمت عمده سیستم خودمختاراند که اغلب اعمالی متضاد یکدیگر انجام می‌دهند. (لوتس, 2014)

شاخه سمپاتیک، شبکه‌ای از عصب‌ها که اندام‌ها را برای فعالیت نیرومند آماده می‌کند، از زنجیره عقده‌ها در سمت چپ و راست نخاع شوکی (نواحی قفسه سینه و کمر) تشکیل می‌شود. آکسون‌هایی این عقده‌ها را به نخاع شوکی متصل می‌کند. شاخه سمپاتیک، اندام‌ها را برای “جنگ و گریز” آماده می‌سازد (کالات, 2016) و هنگام برانگیختگیِ شدید فعال می‌شود. این شاخه، تمام بدن را برای بروز یک پاسخ فعال در مقابل محرک بسیج می‌کند. از فعالیت‌های آن می‌توان موارد زیر را نام برد:

• اتساع مردمک‌ها
• کاهش ترشح بزاق
• افزایش تنفس
• افزایش ضربان قلب
• مهار گوارش
• انقباض مثانه (لوتس, 2014)

هم‌چنین باید توجه داشت که غدد فوق کلیوی، غدد عرق و عضلات سیخ کننده مو فقط درون داد سمپاتیک دریافت می‌کنند. (کالات, 2016)

اصطلاح para به معنی “در کنار” یا  “مرتبط با“است و فعالیت‌های پاراسمپاتیک با فعالیت‌های سمپاتیک ارتباطی متضاد دارد اما هر دو همواره به درجات مختلف فعال‌اند. شاخه پاراسمپاتیک به عنوان دستگاه جمجمه ای–خاجی نیز معروف است، زیرا از عصب‌های جمجمه‌ای و عصب‌های ناشی از نخاع شوکی خاجی تشکیل شده است، شامل 12 جفت عصب‌های جمجمه ای، 8 جفت عصب‌های گردن، 12 جفت عصب‌های قفسه سینه، 5 جفت عصب‌های کمر، 5 جفت عصب‌های خاجی و 1 جفت عصب دنبالچه‌ای.

عقده‌های پاراسمپاتیک، بر خلاف سمپاتیک، به صورت یک ردیف نزدیک نخاغ شوکی قرار نگرفتند. بلکه، آکسون‌های پیش‌عقده‌ای از نخاع شوکی تا عقده‌های پاراسمپاتیک نزدیک به هر اندام درونی امتداد دارند. رشته‌های کوتاه‌تر پس‌عقده‌ای از عقده‌های پاراسمپاتیک به خود اندام‌ها امتداد می‌یابند. عقده های پاراسمپاتیک  به یکدیگر متصل نیستند، لذا مستقل‌تر از عقده‌های سمپاتیک عمل می‌کنند. (کالات, 2016) این شاخه با استراحت رابطه دارد و بدن را به شرایط عادی بر‌می‌گرداند و منابع را حفظ می‌کند. از فعالیت‌های آن می توان موارد زیر را نام برد:

• تنگ شدن مردمک‌ها
• ترشح طبیعی بزاق
• تنفس طبیعی
• ضربان قلب طبیعی
• تحریک گوارش
• اتساع مثانه (لوتس, 2014)

آکسون‌های دستگاه عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک یکی از دو نوروترنسمیتر استیل کولین یا نوراپی نفرین را ترشح می‌کنند. همه نورون‌های پیش‌عقده‌ای چه در شاخه سمپاتیک چه پاراسمپاتیک کولیژرنیک هستند. تمام یا تقریبا تمام نورون‌های پس‌عقده‌ای سیستم پاراسمپاتیک نیز کولیژرنیک هستند. در حالی که، بیش‌تر نورون‌های پس‌عقده‌ای سمپاتیک آدرژنیک هستند. نکته قابل توجه این است که تارهای عصبی سمپاتیکی پس‌عقده‌ای که به غدد عرق می‌روند، کولیژرنیک است. به بیان دیگر، پایانه‌های عصبی پاراسمپاتیک تقریبا همگی استیل کولین ترشح می‌کنند و تقریبا همه پایانه‌های عصبی سمپاتیکی نوراپی نفرین و شمار اندکی هم استیل کولین ترشح می‌کنند. به این ترتیب انتقال دهنده‌های عصبیِ ترشح شده در پایانه‌های عصبی خود مختار، اندام عمل کننده را تحریک می‌کند. (هال, 2016)

هیپوتالاموس دستگاه عصبی خودمختار را کنترل می‌کند که تمام عصب رسانی‌ها به داخل اندام‌های بدن را که تحت کنترل غیرارادی هستند (مانند قلب، ریه‌ها و کبد) شامل می‌شود. دستگاه عصبی خودمختار از هیپوتالاموس شروع می‌شود و عصب‌های خود را برای ایجاد برانگیختگی و فعال سازی سمپاتیک و بهبودی و فعال سازی پاراسمپاتیک به سرتاسر بدن می‌فرستند. بنابراین نقطه شروع و عقده اصلی دستگاه مذکور، هیپوتالاموس است و با تنظیم آن می‌تواند محیط درونی بدن (مانند ضربان قلب) را نیز تنظیم کند تا به صورت مطلوب با محیط در هنگام مواجهه با عامل استرس‌زا، سازگار شود. (ریو, 2018)

هیجان‌ها تا اندازه‌ای واکنش‌های زیستی به وقایع مهم زندگی هستند. یکی از ابعاد زیستی و بدن‌محور هیجان، نقش دستگاه عصبی خودمختار است. بر طبق نظریه جیمز-لانگه تجربه‌های هیجانی از پاسخ‌های جسمانی پیروی می‌کنند و به آن‌ها وابسته هستند. یعنی، تغییرات جسمانی موجب تجربه هیجانی می شود. این نظریه بر دو فرض استوار است: 1. بدن به وقایع هیجان برانگیز مختلف به صورت منحصربه‌فرد و متمایز واکنش نشان می‌دهد. 2. بدن به وقایعی که هیجان برانگیز نیستند، واکنش نشان نمی‌دهند. برای نمونه هنگامی که دوش آب سرد را ناگهانی و غیرمنتظره باز می‌کنید، پاسخ‌های فیزیولوژیکی مانند سرعت گرفتن ریتم تنفس، افزایش ضربان قلب و گشاد شدن مردمک که همه فعالیت‌های شاخه سمپاتیک است، قبل از واکنش‌های هیجانی روی می‌دهد.

البته این نظریه با انتقاداتی هم رو‌به‌رو شد. از جمله این که واکنش‌های جسمانی ذکر شده بخشی از پاسخ کلی جنگ و گریز تجهیز کننده بدن است و از یک هیجان به هیجان دیگر فرقی نمی‌کند. همچنین منتقدان اظهار داشتند که نقش برانگیختگی فیزیولوژیکی، بالا بردن هیجان است نه ایجاد کردن آن. دیدگاه جدید اظهار می‌کند که برانگیختگی فیزیولوژیکی با هیجان همراه است، زمینه را برای وقوع آن فراهم می‌کند اما به طور مستقیم موجب آن نمی‌شود.

فعالیت دستگاه عصبی خودمختار می‌تواند حداقل شش هیجان را از یکدیگر متمایز کند: خشم، ترس، غم، نفرت، خوشحالی و شرمندگی. پژوهشی اذعان می‌کند هیجان‌های مثبت مانند اشتیاق، حیرت، عشق و شعف نیز الگوهای فعالیت متمایز دستگاه عصبی خودمختار را نشان می‌دهد.

در این جاست که هوش مصنوعی با زیر نظر گرفتنِ مداوم فعالیت دستگاه عصبی خودمختار و حسگرهای الکترونیک در فرمان اتومبیل، تبلت‌ها، ساعت‌های مچی، دستگیره‌های دوچرخه و.. خواهد توانست هیجان‌های انسان را نشان دهد. (ریو, 2018)

نقص‌های موجود در دستگاه عصبی خودمختار در ایجاد شدن اختلالات پسیکوفیزیولوژیک سهم دارند. به این صورت که اگر ASN یک نفر بسیار آسان‌تر از حد معمول تحریک شود، ممکن است به رویدادها و محرک‌هایی که برای سایر مردم به مقدار اندکی استرس‌آور است، واکنش افراطی نشان دهد در نتیجه به آسیب‌دیدگی بعضی اندام‌ها و اختلال پسیکوفیزیولوژیک ( مانند آسم، زخم معده، بی‌خوابی و..) منجر گردد. (گنجی, 1395)

تجربه احساسات مثبت می‌تواند به آرامش سیستم عصبی در حال بقا کمک کند و تعادل بین سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک را بهبود بخشد. هم‌چنین تنفس به شدت با هیجانات و سیستم عصبی ما رابطه تناتنگ دارد. پس هنگامی که با اضطراب رو در‌ رو می شوید از نفس کشیدن برای بازگشت ذهن و بدن‌تان به حالت اولیه کمک بگیرید. تمرینات تنفسی عمیق در یوگا و مدیتیشن، سیستم عصبی پاراسمپاتیک بدن را فعال می‌کند و باعث می‌شود بدن در حالت آرامش، تجدید قوا کند.

راه دیگر آن است که موسیقی گوش دهید. لذت بردن از یک موسیقی می‌تواند با آزاد کردن مواد شیمیایی مبنی بر “احساس خوب” در مغز به کاهش استرس و تقویت روحیه کمک کند. (Gillihan, 2019)

پس بدن خود را بشناسید و با آن مهربان باشید!

Gillihan, s. J. (2019). how to reduce anxiety with every breath. psychology today.

ریو, ج. م. (2018). انگیزش و هیجان (ی. س. محمدی, Trans.). نشر ویرایش.

کالات, ج. (2016). روان شناسی فیزیولوژیک (ی. س. محمدی, Trans.). نشر روان.

گنجی, م. (1395). آسیب شناسی روانی بر اساس DSM-5. نشر ساوالان.

لوتس, س. ن.-ه. ج. ر. ل. ب. ل. ف. ک. (2014). زمینه روان شناسی اتکینسون و هیلگارد (جلد اول) (د. ح. رفیعی, Trans.). ارجمند.

هال, پ. ج. ا. (2016). فیزیولوژی پزشکی گایتون – هال (جلد دوم) (د. م. ک. د. ح. ص. پ. ر. د. س. م. ک. د. م. ف. د. ف. ن. ز. ر. د. م. ک. د. م. پ. د. بهجت, Trans.). انتشارات چهر.