به ترکیب قانونمند قضیه‌های معلوم برای کشف قضیه‌های مجهول، استدلال می‌گویند. در این مطلب قرار است با انواع استدلال، پایه‌های عصبی آن و خطاهای روانی در استدلال آشنا بشویم.
استدلال چیست؟
استدلال یا (Reasoning)، ترکیب قانونمند قضیه‌های معلوم برای رسیدن به قضیه‌های تازه است. در استدلال، ذهن بین چند قضیه، ارتباط برقرار می‌کند تا از پیوند آنها، نتیجه بدست آورد و به این ترتیب نسبتی مبهم به نسبتی یقینی تبدیل می‌شود به عبارتی دیگر به در کنار هم قرار دادن تصدیق‌ها گفته می‌شود که بر سلب یا ایجاب مطلبی اشاره می‌کند. مانند: جیوه فلز است. انسان حیوان نیست.(1)
انواع استدلال
استدلال‌ها به دو نوع قیاسی و استقرایی تقسیم می‌شوند.(1)
استدلال قیاسی
منطق دانان معتقدند که قوی‌ترین برهان آن است که اعتبار قیاسی داشته باشد، یعنی اگر مقدمات استدلال درست باشند، محال باشد که نتیجه آن نادرست باشد.(2, 3)
برای مثال:
الف) اگر باران ببیارد، چتر برمی‌دارم.
ب) دارد باران می‌بارد.
ج) پس چتر بر می‌دارم.
این نمونه ای از استدلال قیاسی بود که شامل دو مقدمه و یک نتیجه است. مطابق قواعد منطق، درستی یا نادرستی نتیجه تابع درستی یا نادرستی آن دو مقدمه است. (3)
وقتی از افراد عادی بخواهیم اعتبار قیاسی استدلالی را تعیین کنند، در ارزیابی برهان‌های ساده کاملا درست عمل می‌کنند. چگونه چنین قضاوت می‌کنیم ؟ طبق برخی نظریه‌ها درباه استدلال قیاسی، فرض بر این است که انسان‌ها به طور شهودی و بدون آموزش قواعد منطق را به کار می‌گیرند و می‌کوشند به وسیله آن اثبات کننند که نتیجه بحث از مقدمات به دست آمده است. نبابراین بزرگسالان به طور ناهشیار و ناخودآگاه قواعد منطق را می‌دانند واز آن برای تصمیم گیری درباره صحت یا کذب استدلال‌ها استفاده می‌کنند. (3)
اما اگر بحث پیچیده تر بشود، تبعیت از قواعد منطق هشیارانه تر و آگاهانه تر انجام می‌شود. (3)
استدلال استقرایی
منطق دانان متوجه شدند که یک برهان حتی اگر فاقد اعتبلر قیاسی باشد، باز هم می‌تواند کارآمد باشد، این گونه برهان‌ها برهان‌های استقرایی نام دارند، یعنی اگر مقدماتشان درست باشد بعید است که نتیجه گیری شان نادرست باشد. (2, 3) نمونه ای از استدلال استقرایی قوی از این قرار است :
گوشی تلفن جدیدی که به بازار آمده است ظاهری شبیه گوشی من دارد بنابراین باسد برنامه‌ها و امکانات آن نیز با گوشی من یکسان باشد. (1)
این نوع استدلال، اعتبار قیاسی ندارد بنابراین نتیجه آن احتمالی است نه قطعی. (3) بنابراین استدلال‌های استقرایی را می‌توان از جهت قوت و ضعف بررسی کرد.
ملاک‌های یک استدلال استقرایی قوی
- تعداد نمونه‌ها نسبت به جامعه مناسب باشد
- نمونه‌ها به صورت تصادفی انتخاب شده باشند. (1)
خطاهای روانی در استدلال
اثر چارچوب دهی
تصور کنید حق انتخاب از میان دو گزینه به شما داده شده است، خوردن داردویی با 70 درصد اثربخشی ، خوردن داروییی با 30 درصد عدم اثربخشی. با وجود اینکه اطلاعات داده شده درباره هردو مورد عملا یکسان است (یعنی 780 درصد موثر بودن به معنی 30 درصد بی تاثیر بودن است )، اکثر افراد گزینه اول را انتخاب مسی کنند. (3, 4) این پدیده اثرچارچوب دهی نامیده می‌شود چون پاسخ ارائه شده بستگی به شیوه ای که گزینه‌ها ارائه شده اند دارد. (3)
در این مثال وقتی توجه شرکت کنند به طور مستقیم به میزان عدم اثربخشی معطوف می‌شود، آن دارو را خطرناک تر ادراک می‌کنند. پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که افراد به شیوه خاصی خطرگریز هستند و این خطر گریزی احتمالا بسیاری از تصمیم گیری‌های ما در زندگی روزمره را تحت تاثیر قرار می‌دهد. (3)
بنیان عصبی استدلال
تمایزی را که منطق دانان بین استدلال قیاسی و استقرایی قائل می‌شوند را بسیاری از روانشناسان می‌پذیرند ولی نه همه آنها. برخی محققان معتقد اند زیربنای استدلال قیاسی مدل‌های ذهنی اند. اما در تحقیقات بعدی معلوم شد که مدل‌های ذهنی در استدلال استقرایی هم به کار می‌روند، بنابراین تفاوت کیفی میان دو استدلال قیاسی و استقرایی وجود ندارد. (3, 5) آیا دو نوع استدلال وجود دارد یا یکی، پرسش اساسی است و اخیرا مطالعات عصب شناختی در مورد آن انجام شده و پژوهشگران هنگام انجام تکالیف استدلال قیاسی و استدلالی از مغز افراد تصویر برداری کرده اند. (3, 6) در استدلال قیاسی ناحیه از نمیکره راست که بعضا در پشت سر قرار داشت فعال بود و در استدلال استقرایی قسمتی از نیکره چپ در قشر پیشانی فعال بود. نتیجه این آزمایش این بود که دو نوع استدلال وجود دارد، که هر یک به وسیله ساز و کار‌های متفاوتی صورت می‌پذیرد. (3)
منابع
- عالمی را. منطق سوم انسانی: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران; 1393_1394.
- skymrs. choice and chance : an introduce to inductive logic. belmont ca , dickenson; 1986.
- نولن-هوکسما, فرید ر, لافتوس, لوتز. زمینه روانشناسی انتیکسون و هیلگارد. 16 ed. 16, editor. تهران: ارجمند; 2014.
- Kahneman D, Slovic SP, Slovic P, Tversky A. Judgment under uncertainty: Heuristics and biases: Cambridge university press; 1982.
- Johnson-Laird PN. Mental models and deduction. Trends in cognitive sciences. 2001;5(10):434-42.
- Osherson D, Perani D, Cappa S, Schnur T, Grassi F, Fazio F. Distinct brain loci in deductive versus probabilistic reasoning. Neuropsychologia. 1998;36(4):369-76.