آشنایی با روش تحقیق برای پژوهش در زمینه‌ی روانشناسی اهمیت زیادی دارد. یکی از مفاهیم مهم، تحقیق و انواع آن است. تحقیق یا پژوهش بر اساس ملاک‌های گوناگون به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. یکی از این ملاک‌ها، ماهیت تحقیق است که بر این اساس ما سه دسته تحقیق داریم: کمی، کیفی و ترکیبی. در ادامه قصد داریم به‌صورت مختصر با این سه گروه تحقیق آشنا شویم.
تحقیق چیست؟
لغت تحقیق به معنای رسیدگی کردن و فهمیدن عمق و ریشه‌ی یک مطلب است. این مفهوم تعاریف مختلفی نزد پژوهشگران دارد. ازنظر روش‌شناسی، تحقیق کاربرد روش‌های علمی در حل یک مسئله یا پاسخگویی به یک سؤال است. تحقیق باید دارای دو شرط باشد: کنترل دقیق و نمونه‌گیری صحیح. تحقیق در علوم تربیتی از روش‌های علمی در مطالعه‌ی مسائل آموزشی تربیتی استفاده می‌کند(دلاور, 1397). هدف تحقیق پرداختن به حالت‌های کلی و جدا کردن شرایط استثنائی است(حجازی, 1395).
بر اساس ماهیت مسئله‌ی پژوهش، راهبردهای پژوهشی مختلفی داریم که شیوه‌هایی برای اجرای پژوهش هستند. این راهبردها به سه دسته‌ی کلی تقسیم می‌شوند:
- کمی
- کیفی
- آمیخته یا ترکیبی
تحقیق کمی
تحقیقات کمی یک روش پژوهشی است که اطلاعات و داده‌ها را از پدیده‌ها به دست می‌آورد، سپس آن‌ها را دسته‌بندی می‌کند و از تکنیک‌های آماری و ریاضی برای پردازش آن‌ها استفاده می‌کند. این تحقیقات با استفاده از روش‌های نمونه‌گیری، بخشی از جامعه‌ی موردنظر را مورد هدف قرار می‌دهد. محقق کمی، خود را از داده‌ها جدا می‌کند و فاصله‌ای ملموس با شرکت‌کنندگان و موقعیت پژوهش دارد. استفاده از روش تحقیق کمی، باعث دقت بیشتر در گزارش نتایج می‌شود و می‌توان از روش‌های تجزیه‌وتحلیل آماری قوی استفاده کرد. در روش کمی:
- واقعیت عینی، خارج از ذهن و قابل‌مشاهده است،
- رفتار انسان در موقعیت‌های طبیعی یا تصنعی مطالعه می‌شود،
- واقعیت قابل‌تقسیم به اجزای تشکیل‌دهنده‌ی آن است و با بررسی اجزا می‌توان از واقعیت مطلع شد،
- باور محقق این است که تمام انسان‌ها شبیه هم هستند و می‌توان رفتار و احساسات آن‌ها را به طبقات کلی تقسیم کرد،
- طی زمان و موقعیت‌ها، واقعیت‌های اجتماعی نسبتاً ثابت هستند،
- محقق می‌خواهد به قوانین کلی دست پیدا کند،
- قبل از شروع پژوهش طرح تحقیق، چگونگی نمونه‌گیری و اندازه‌ی نمونه باید مشخص شود،
- ابزارهای اندازه‌گیری از محقق جدا هستند(امیری, 1398).
پژوهش‌های کمی دودسته‌اند:
پژوهش‌های پیمایشی یا زمینه‌یابی
- در زمینه‌یابی از گروه خاصی از افراد خواسته می‌شود تا به تعدادی سؤال در زمینه‌ی خاصی پاسخ بدهند. زمینه‌یابی به دنبال توصیف صفات جامعه است و می‌خواهد بداند بر اساس یک متغیر، افراد جامعه چگونه توزیع می‌شوند اما امکان آزمودن روابط علی وجود ندارد. در روش زمینه‌یابی می‌توان با تجزیه‌وتحلیل پاسخ‌های داده‌شده، ماهیت ویژگی‌ها، نگرش‌ها، باورها یا انتظارات افراد بررسی شود و درصد مخالفان و موافقان با یک عقیده‌ی مشخص تعیین شود. ابزار تحقیق زمینه‌یابی پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده است(امیری, 1398). اهداف روش زمینه‌یابی، کشف، توصیف و تبیین پدیده‌ها است اما اکثر آن‌ها هدف توصیفی دارند. در زمینه‌یابی اطلاعات به‌جای جامعه از نمونه‌ای از افراد جمع‌آوری می‌شود و خصیصه‌های جامعه‌ی هدف از این طریق توصیف می‌شود. روش اصلی کسب اطلاعات، پرسش سؤال از افراد نمونه است. دو نوع زمینه‌یابی وجود دارد: مقطعی و طولی. در زمینه‌یابی مقطعی اطلاعات فقط در یک برهه از زمان جمع‌آوری می‌شود اما در زمینه‌یابی طولی اطلاعات در زمان‌های مختلف جمع‌آوری می‌شود(دلاور, 1397).
پژوهش‌های آزمایشی
- این نوع پژوهش که عالی‌ترین نوع پژوهش است، به دنبال روابط علت و معلولی بین دو یا چند متغیر هستند. به موقعیت پژوهشی که در آن حداقل یک متغیر مستقل (آزمایشی) آگاهانه توسط پژوهشگر اجرا و دست‌کاری می‌شود و تأثیر آن مشاهده و اندازه‌گیری می‌شود، آزمایش می‌گویند(دلاور, 1397). به متغیری که توسط پژوهشگر دست‌کاری می‌شود تا تأثیر آن را بررسی کند، متغیر مستقل یا آزمایشی می‌گویند. متغیر وابسته آن متغیری است که در اثر دست‌کاری متغیر مستقل تغییر می‌کند. این تغییر در پژوهش اندازه‌گیری می‌شود. عنصر اصلی پژوهش آزمایشی، کنترل است، یعنی آزمایش طوری سازمان یابد که از تأثیر متغیرهای مزاحم جلوگیری شود و بتوان هرگونه تغییر را به متغیر مستقل نسبت داد. کنترل باید در حدی باشد که باعث ساختگی و مصنوعی شدن آزمایش نشود. پژوهشگران براي اعمال كنترل از گروه كنترل استفاده می‌کنند. گروه كنترل در معرض متغير مستقل قرار نمی‌گیرد اما در گروه آزمايش متغير مستقل عرضه می‌شود. غير اين مورد، ساير جنبه‌های اين دو گروه يكسان است. انتخاب تصادفی و تکرارپذیری از دیگر ویژگی‌های روش تحقیق آزمایشی است(امیری, 1398).
- یک گروه از پژوهش‌های غیرآزمایشی وجود دارد که روش تحقیق همبستگی نامیده می‌شود. این نوع تحقیق به دنبال رابطه‌ی بین متغیرهاست. محقق در تحقیق همبستگی به رابطه‌ی علیت پی نمی‌برد بلکه فقط می‌تواند راجع به رابطه‌ی بین متغیرها اظهارنظر کند. تحقیق همبستگی ازنظر هدف خود به سه دسته‌ی تحقیق همبستگی دو متغیری، تحلیل رگرسیون و تحلیل ماتریس همبستگی (کوواریانس) تقسیم می‌شود(حجازی, 1395).
تحقیق کیفی
در روش تحقیق کیفی، پژوهشگر می‌خواهد نگاه عمیقی به شخص یا موقعیت داشته باشد(دلاور, 1397)، رفتارهای قابل‌مشاهده، احساسات و انگیزه‌های مردم را مطالعه کند و واقعیت‌های اجتماعی را از دیدگاه افراد توصیف کند نه از دیدگاه مشاهده‌کننده. چون تجربه بهترین راه برای درک رفتار اجتماعی است. این روش بر دیدگاه فلسفی تفسیرگرایانه متکی است، پژوهش کیفی انعطاف‌پذیر است و بین مراحل مختلف پژوهش تعامل مستمر وجود دارد. در روش کیفی:
- پژوهشگر کیفی مایل است داده‌ها را در موقعیت طبیعی به دست آورد، از چند منبع برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده کند و تصویری جامع از موضوع موردمطالعه به دست آوردد،
- واقعیت، ذهنی و تنها در ارتباط با مشاهده‌گر وجود دارد،
- تلاش می‌کند در مورد یک شخص یا موقعیت تبیین ویژه و عمیق ارائه کند،
- محقق کیفی نقش مکمل در پژوهش دارد و باید مشارکت فعال داشته باشد،
- خود محقق کیفی ابزار اندازه‌گیری است،
- طرح تحقیق در حین روند تحقیق تدوین می‌شود،
- حجم نمونه در پایان جمع‌آوری اطلاعات تعیین می‌شود،
- بعد از جمع‌آوری داده‌ها، پژوهش گران مفاهیم و نظریه‌هایی کشف می‌کنند(امیری, 1398).
چند روش جمع‌آوری اطلاعات در تحقیق کیفی وجود دارد مثل مشاهده، تحقیق میدانی و مصاحبه‌های عمیق که همگی بر نزدیک شدن به داده‌ها تأکیددارند. منظور از نزدیک شدن به داده‌ها تعامل با مردم موردمطالعه و فهم ارزش‌ها، عقاید، احساسات و امور مربوط به آن‌هاست. پژوهشگران کیفی بیشتر در شرایط طبیعی و بدون دست‌کاری و دخالت تحقیق خود را انجام می‌دهند و بر تفسیر کلی تأکید می‌کنند. نمونه‌گیری هدفمند در روش کیفی استفاده می‌شود و داده‌ها به‌صورت کلمات یا تصاویر مطرح می‌شوند نه اعداد. نحوه‌ی ارائه‌ی داده‌ها، آشکارترین تفاوت بین روش کمی و کیفی است. اساس تفاوت این دو به علت تفاوت در هدفشان است؛ پژوهش کمی به دنبال تعیین روابط و علل و اثرات است اما پژوهش کیفی می‌خواهد پدیده‌های اجتماعی را درک کند(دلاور, 1397).قوم‌نگاری، مطالعات موردی، اقدام پژوهی ، پژوهش تاریخی، نظریه‌ی داده بنیاد، پدیدارشناسی و پژوهش روایتی، در دسته‌ی روش‌های کیفی قرار دارند.
تحقیق ترکیبی
در روش ترکیبی، همان‌طور که از نامش پیداست، از ترکیبی از مفاهیم و روش‌های کمی و کیفی در یک مطالعه‌ی پژوهشی واحد استفاده می‌شود تا ترکیب به‌دست‌آمده حاوی نقاط قوت متعدد، مکمل و نقاط ضعف ناهمپوش باشد. تحقیق ترکیبی سعی می‌کند تا به جنبه‌های عقلانی هر دو دیدگاه کمی و کیفی توجه کند و برای بسیاری از مشکلات تحقیق یک‌راه حل میانه پیدا کند. روش‌های ترکیبی سه دسته‌اند: درهم‌تنیده، توضیحی (تبیینی) و اکتشافی. این روش هم نقاط قوت و هم نقاط ضعف دارد. از میان نقاط قوت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بهره‌مندی هم‌زمان از نقاط قوت روش‌های کمی و کیفی
- افزایش قدرت تعمیم دهی نتایج
- پاسخ‌دهی به سؤالات گسترده‌تر
- توجه به جنبه‌های مختلف یک پدیده
معایبی هم در این روش وجود دارد مثل هزینه‌بر بودن، وقت‌گیر بودن و امکان سطحی شدن پژوهش(امیری, 1398).
نتیجه‌گیری
طبق مطالبی که بیان شد، پی بردیم که هر نوع تحقیق روش‌ها، مفاهیم و ابزارهای مخصوص خود را برای جمع‌آوری اطلاعات دارد. در هر نوع تحقیق هدف پژوهشگر متفاوت است. روش کمی می‌خواهد علل و آثار و روابط را بفهمد و نتایج خود را با اعداد ارائه می‌دهد اما روش کیفی به دنبال فهم عمیق مردم و پدیده‌های اجتماعی است و با کلمات و تصاویر یافته‌هایش را ارائه می‌دهد. در روش ترکیبی نیز محقق از آمیزه‌ی دو روش کمی و کیفی با نقاط ضعف و قوت مخصوص به خود استفاده می‌کند.
منابع
امیری, ک. (1398). آمار و روش تحقیق. تهران: مدرسان شریف.
حجازی, ز. س. ع. ب. ا. (1395). روش های تحقیق در علوم رفتاری. تهران: آگه.
دلاور, ع. (1397). روش تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی. تهران: ویرایش.